TAVÂLİU’L-ENVÂR OKUMALARI: KİTÂBU’L-MÜMKİNÂT

Hoca: Dr. Hamza el-Bekrî

Sekreter: Abdussamet Sarıkaya

Saha: İslam Düşüncesi

Tür: Okuma Grubu

Süre: 23 Oturum

Katılımcı: 40

Dil: Arapça

Müteahhirûn dönemi Eşarî kelâmının önde gelen âlimlerinden Kâdı Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) Tavâliu’l-Envâr min Metâli‘i’l-Enzâr isimli eseri, alanın en derinlikli metinlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Lafız ve kurgu/telif açısından oldukça veciz bir eser olmasının yanında konuların kuşatıcı ve dakîk bir şekilde incelenmesiyle şöhret kazanmıştır. Eser üzerine pek çok şerh, bu şerhlerden bazıları üzerine de çok sayıda hâşiye kaleme alınmış; İslâm ilim geleneği içerisinde ders kitabı olarak okutulmuş ve zaman zaman ezberlenmiştir. Bu sebepten Tâceddin es-Sübkî (ö. 771/1370) eseri “Kelâm sahasında kaleme alınmış en seçkin muhtasar eser” olarak, Kâtib Çelebi (ö.1067/1657) “Âlimlerin üzerine yoğunlaştığı oldukça güçlü bir metin”, Saçaklızâde (ö. 1145/1732) ise “Kapalı noktalarının çokluğu ve oldukça veciz olması sebebiyle metni yalnızca zeki kimseler anlayabilir” şeklinde takdim etmiştir.

Tavâliu’l-Envâr, müteahhirûn dönemi kelâm geleneğinin kurucu metinlerinden biridir. Eserde kelâmî meseleler felsefî bir dille ele alınırken felsefenin pek çok meselesi kelâm ilmine dahil edilmiştir. Her ne kadar kelâm ilminin felsefî meseleler ve metotlarla yakınlaşması büyük ölçüde Fahreddin er-Râzî’ye dayansa da Tavâliu’l-Envâr’ın kelâm ilminin kazandığı bu yeni yapıdaki payı oldukça büyüktür. Nitekim bu durum Beyzâvî’den sonra kaleme alınan -örneğin Adudiddin el-İcî’nin el-Mevâkıf’ı, Sadeddin et-Teftâzânî’nin el-Makâsıd’ı gibi- üst düzey, muhtasar kelâm eserlerinde açıkça görülmektedir.

Beyzâvî, Tavâliu’l-Envâr’ı bir mukaddime ve kitap adını verdiği üç kısma ayırmaktadır. Mukaddime’de mantıkla alakalı birtakım konuları ele alırken, Mümkinât ismini verdiği birinci kitapta umûr-i âmme, arazlar ve cevher meselelerini, İlâhiyat ismini verdiği ikinci kitapta Allah Teâlâ’nın zâtı ve sıfatlarına taalluk eden meseleleri, Nübüvvet ismini verdiği üçüncü kitapta ise peygamberler, âhiret ahvâli ve imâmet ile alakalı meseleleri ele almaktadır. İSM İhtisas Çalışmaları 2020-2021 Bahar Dönemi çerçevesinde başlayan ve haftalık olarak yürütülecek olan Tavâliu’l-Envâr Okumaları’nda eserin Mümkinât kısmı, şerhlerden de hareketle ayrıntılı olarak incelenmektedir. Toplamda 23 oturum şeklinde planlanan ve 12 Ocak 2021 tarihinde ilk oturumu gerçekleşen programa çoğu Kelam ve İslam Felsefesi sahalarından olan 40 lisansüstü araştırmacı devam etmektedir.

يُعدُّ كتاب «طوالع الأنوار من مطالع الأنظار» للقاضي البيضاوي (ت 685) من الكتب المهمّة في علم الكلام، وهو مع وجازة ألفاظه وعباراته دقيقُ المعنى عميقُ المحتوى، ولذا اعتنى العلماء به فكتبوا عليه عدداً من الشروح، وكتبوا على بعض شروحه عدداً من الحواشي، كما اهتمُّوا بتدريسه وحفظه، كما يُعرَف من كتب التراجم. وقد وصفه التاج السُّبكيُّ بأنه «أجلُّ مُختصَرٍ أُلِّف في علم الكلام»، ووصفه حاجّي خليفة بأنه «متنٌ متينٌ اعتنى العلماء في شأنه»، ووصفه ساجَقْلي زادَهْ بأنه «لكثرة مطويّاته ونهاية إيجازه لا تصلُ إليه إلا أيدي الأذكياء».

ويُعدُّ كتابُ «الطوالع» أحدَ الكتب المُؤسِّسة لمرحلة مهمة من تاريخ علم الكلام امتزج الكلامُ فيها بالفلسفة، وترتّبَ على ذلك العنايةُ بصياغة مباحث الكلام بأسلوب فلسفيّ، وإدخالُ مباحث فلسفيّة على علم الكلام، وهذه المرحلة وإن كان الجهدُ الأكبرُ في تأسيسها راجع إلى الإمام فخر الدين الرازيّ (ت 606)، فقد أسهم فيها البيضاويّ إسهاماً واضحاً في هذا الكتاب، وهو ما جعل له أثراً بارزاً في المختصرات الكلامية العالية التي صنِّفت بعده، ومن أهمها «المواقف» للعَضُد الإيجيّ (ت 754) و«المقاصد» للسعد التفتازانيّ (ت 792).

وقد قسم البيضاوي كتابه إلى مقدمة وثلاثة أقسام سماها كتباً، وفي المقدمة بحثُ بعض المسائل المنطقية، ثم الكتاب الأول في الممكنات، وفيه بحث الأمور العامة والأعراض والجواهر، والكتاب الثاني في الإلهيات، وفيه بحث ما يتعلق بذات الله وصفاته، والكتاب الثالث في النبوات، وفيه بحثُ ما يتعلق بالأنبياء واليوم الآخر والإمامة.

.ويكون هذا الدرس خاصاً بالكتاب الأول من «الطوالع»، وهو كتاب الممكنات