MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR SERİSİ

İslâm ilim, kültür ve medeniyet tarihinin en önemli zaman dilimlerinden biri olan Memlükler Dönemi (h. 648-923 / m. 1250-1517) ilmi, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan hususi özelliklere sahiptir. Memlükler Dönemi ve bu dönemdeki ilmi ve kültürel hayat son senelerde farklı birçok sahada, bilhassa dönemin ilmi hayatında önemli yer teşkil eden tarih, fıkıh, tefsir, kelâm ve hadis alanlarında akademik araştırmalara konu olmuş, buna bağlı olarak nicelik ve nitelik açısından çok sayıda kıymetli eser üretilmiş ve bu üretim sempozyum, çalıştay gibi faaliyetler kanalıyla kamuoyu ile paylaşılmıştır. Bu önemli birikimin genç araştırmacılarla buluşturulması temel gayesiyle İhtisas Çalışmaları kapsamında uzun soluklu bir seri düzenlenmiştir. “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür” üst başlığı altında 2021- 2022 ve 2022-2023 dönemlerinde -iki devre şeklinde- yürütülmesi planlanan seri 2021 senesi Aralık ayında başlatılmıştır.

Serinin 1. devresinde birbirini takip eden ve tamamlayan beş ayrı seminer dizisi (Tarih, Hadis, Fıkıh, Tefsir, Kelâm) ile yine bu seminer dizilerinde oluşan talep doğrultusunda başlatılan bir okuma grubu (Vefeyât-Terâcim-Tabakât) yoğun katılımla yürütülerek planlandığı üzere tamamlanmıştır. Serinin 2022-2023 döneminde de çeşitli seminer dizileri ve okuma gruplarıyla devam ettirilmesi planlanmaktadır. Serideki faaliyetler için belirlenen temel format 4-6 haftalık seminer dizisi formatıdır. İSM İhtisas Çalışmaları kapsamındaki diğer seminer dizilerinde olduğu bu serideki seminer dizilerinin gayesi şu şekilde ifade edilebilir: Sahada uzman olan hocanın tebliğ, makale, kitap yoluyla ortaya koyduğu formel bilginin yanı sıra informel bilgi ve tecrübesini genç araştırmacılarla buluşturmak. Sempozyum, çalıştay, kitap müzakeresi gibi faaliyetlerdeki hoca ile kısa süreli bir tanışma, genel bakış ve öğrenme yerine daha uzun soluklu bir irtibata, ilgi ve tecessüse kapı aralamak. Mevzubahis konu hakkında önemli görülen literatür ve mesâil ile öne çıkan ekol ve isimleri akademik bir metot ve çerçeve içerisinde katılımcılara sunmak Tek taraflı bir dinleme usulü yerine okumalarla güçlendirilen ve zaman yayılan bir zihnî hazırlıkla sahici bir istifade usulü koymak. Aynı sahaya ilgi duyan hocaları ve genç araştırmacıları birbirleriyle daha irtibatlı hale getirerek daha uzun soluklu ve çıktı hedefli ortak çalışmalara vesile olmak. Genç araştırmacıları seminer dizisindeki konularda tez, makale vs. akademik çalışmalarda bulunmaya teşvik ve sevk etmek.

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-1: TARİH

Hoca: Prof. Dr. Fatih Yahya Ayaz (Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi)

Sekreter: Ahmet Enes Duman (Marmara Üniversitesi, İslâm Tarihi, Yüksek Lisans)

İslâm tarihindeki en büyük Müslüman Türk devletlerinden biri olan ve h. 648-923 / m.1250-1517 yılları arasında Mısır, Şam ve Hicaz gibi önemli bölgelerin hâkimiyetini elinde tutan Memlükler, tarihteki bu önemli konumlarını ve şöhretlerini, Moğol istilâsını durdurarak İslâm dünyasının batısını büyük bir tehlikeden kurtarmaları, Abbâsî hilâfetini Mısır’a getirmeleri ve Suriye ile civarındaki Haçlı prensliklerini ortadan kaldırarak bölgedeki müslüman hâkimiyetini kesinleştirmeleri gibi siyasî, askerî ve dinî başarılarıyla sağlamışlardır. Öte yandan Memlükler Dönemi ilim, kültür ve medeniyet bakımından da İslam tarihinin en önemli dönemlerinden biri olarak kabul edilmekte, son senelerde bu saha giderek artan bir ilgiyle farklı araştırma ve etkinliklere konu edilmektedir. Memlükler dönemine iyi bir şekilde nüfuz edilebilmesi için bu sürecin siyasi, ilmi ve kültürel yapısının bir bütün halinde ele alınması gerekmektedir. Bu minvalde İSM İhtisas Çalışmaları kapsamında yürütülmüş olan “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür” serisi ile farklı sahalara mercek tutulması hedeflenmiştir. Seri kapsamındaki ilk seminer dizisi “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür-1: Tarih” başlığı ile Prof. Dr. Fatih Yahya Ayaz’ın danışmanlığında gerçekleştirilmiştir. Bu seminer dizisinde serideki diğer seminer dizilerine genel bir mukaddime yapılması, hakkında konuşulan bilhassa dönemin tarihi, siyasi, coğrafi ve idari açılardan daha somut bir zemine yerleştirilmesi ve ayrıca Memlük tarihçiliğinin müzakere edilmesi hedeflenmiştir. Fatih Yahya Ayaz’ın kitap ve makalelerinin yanı sıra pek çok seçme akademik yayının takip ve tahlil edildiği seminer dizisinde ilk olarak Eyyûbilerin yıkılış ve Memlüklerin ortaya çıkış süreçleri ile devletin temelini oluşturan Memlük sistemi üzerinde durulmuş, sonrasında da Memlük devletinin ağırlıklı olarak Selçuklu-Eyyûbî çizgisinden tevarüs ettiği siyasî ve askerî teşkilâta yaptığı müdahale ve katkılara işaret edilerek siyasî, idarî, askerî, adlî ve ilmî yapısı ortaya konmuştur. Akabinde Memlüklerin siyasi tarihi özlü olarak müzakere edilmiş, ayrıca ilmi ve kültürel yapısına dair genel bir bakış yapılmıştır. Son olarak Memlükler döneminde önemli gelişmeler kaydeden ve oldukça canlı bir disiplin olan tarihçilik üzerinde durulmuş, Memlük tarihçiliğinin önemli, özgün, güçlü ve zayıf yanları; imkân ve sınırları ele alınmıştır. 2021 yılı Aralık ayında çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 31 katılımcı tarafından tamamlanan seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Eyyûbîler’in Son Dönemleri, Memlük Devleti’nin Kuruluşu, Tarihî Arka Planıyla Memlük Sistemi, İlk Sultanlar ve Kuruluş Dönemi 2. Oturum: Siyasî Tarih, Bahrî ve Burcî Dönemleri Karşılaştırması, Dış İlişkiler 3. Oturum: Ana Hatlarıyla Memlük Devlet Teşkilâtı, Dinî ve Sosyal Yapı, Azınlıklar vb. Konular 4. Oturum: Memlük İlmî Yapısı, En Fazla Öne Çıkan Alanlar, Memlük Tarihçiliği, Önde Gelen Tarihçiler

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-2: HADİS

Hoca: Prof. Dr. Halit Özkan (İstanbul Medeniyet Üniversitesi, İslâmi İlimler Fakültesi)

Sekreter: Furkan Yüksel (Marmara Üniversitesi, Hadis, Doktora)

Memlükler dönemi (h. 648-923 / m.1250-1517) İslami ilimlerin birçoğuyla birlikte Hadis ilminde de çok önemli gelişmelerin görüldüğü bir dönemdir. Bütün İslam tarihinin en üretken dönemlerinden olan bu nispeten kısa süreç boyunca Hadis ilminin neredeyse bütün alanlarında sonraki dönemleri ciddi biçimde etkileyen belirleyici eserler kaleme alınmıştır. Bu da o dönemde Hadis ilminin gerek tedrisat gerek telifat açısından çok iyi bir durumda olmasından kaynaklanmaktadır. “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür” serisi kapsamında Prof. Dr. Halit Özkan’ın danışmanlığında “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür-1: Hadis” başlığı ile yürütülmüş olan dört haftalık seminer dizisinde dönemin Hadis ilmini ilgilendiren belli başlı meseleleri ele alınmıştır. Halit Özkan’ın “Memlüklerin Son Asrında Hadis (Kahire 1392-1517)” adlı eserinin esas alındığı programda hadis eğitiminin İslami ilimler eğitimi içindeki yeri, bu eğitimin verildiği kurumsal yapılar, kurumsal bağ olmaksızın verilen hadis eğitimi, muhaddislerin unvanları ve vazifeleri, hadisle ilgili eski ve yeni tartışma konuları, bu tartışmaların tarafları, bütün çeşitleriyle hadis dersleri, Hadis ilminin ve muhaddislerin diğer ilim dallarıyla ilişkileri ve Hadis alanında üretilen literatürün değerlendirilmesi gibi hususlar üzerinde durulmuştur. 2022 yılı Ocak ayında çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 49 katılımcı tarafından tamamlanan seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Hadis İlmi Açısından Memlükler Döneminin Temel Özellikleri 2. Oturum: Memlüklerde Hadis Eğitim Kurumları ve Ders Mekanları 3. Oturum: Memlüklerde Muhaddisler ve Mansıplar, Muhaddis Aileleri 4. Oturum: Hadis Dersleri, Rihleler, Tartışma Konularından Örnekler

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-3: FIKIH

Hoca: Prof. Dr. Tuncay Başoğlu (İstanbul Medeniyet Üniversitesi, İslâmi İlimler Fakültesi)

Sekreter: Mustafa Karapınar (İbn Haldun Üniversitesi, İslâm Hukuku, Doktora)

İslâm ilim ve kültür geleneği açısından velut bir zaman dilimini ifade eden Memlükler döneminde, tarih ve hadisteki çalışmalar yanında fıkıh alanında da önemli gelişmeler görülmüş ve bu dönemde zengin bir telif faaliyetine tanıklık edilmiştir. Oluşturduğu hukuki sistem açısından diğer dönem ve muhitlerden farklılık arz eden, ayrıca eser telif türlerine getirdiği yeniliklerle de hususi bir yere sahip olan Memlükler döneminde fıkıh ilmi de bu sebepten ayrıca üzerine eğilmeyi hak etmektedir. Bu çerçevede, “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür” serisinin üçüncü aşaması olan “Fıkıh” seminerinde Prof. Dr. Tuncay Başoğlu öncülüğünde geniş bir katılımla Memlükler dönemi fıkhının genel çerçevesi çizilmeye çalışılmıştır. Tuncay Başoğlu’nun kitap ve makalelerinin yanı sıra pek çok akademik yayının takip edildiği seminer dizisinde öncelikle Memlükler döneminin fıkıh ilmi açısından öneminin tespit etmeye dönük teorik bir çerçeve belirlenmiş, akabinde döneminde fıkıh yazım çeşitleri ve alanları üzerinde durulmuştur. Çizilen bu çerçeve doğrultusunda dönemin birtakım fıkhi meseleleri ele alınmış, burada fıkıh çerçevesinde siyaset düşüncesi ayrıca incelemiştir. Seminerde nihai olarak Memlük medreselerinde fıkıh eğitimi söz konusu edilmiş ve Memlükler’in oluşturduğu hukuki sistemin yapısı tetkik edilmiştir. 2022 yılı Şubat ayında çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 32 kişi tarafından tamamlanan seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Fıkıh İlmi Açısından Dönemin Temel Özellikleri 2. Oturum: Fıkıh Yazımı, Çeşitli Türler ve Alanlar 3. Oturum: Memlük Döneminde Gündemdeki Bazı Fıkıh Meseleleri 4. Oturum:Fıkıh Eğitimi ve Memlük Hukuk Sistem

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-4: TEFSİR

Hoca: Prof. Dr. Mesut Kaya (İstanbul Medeniyet Üniversitesi, İslâmi İlimler Fakültesi)

Sekreter: Cengiz Güler (İstanbul Üniversitesi, Tefsir, Yüksek Lisans)

Memlükler döneminde Kahire ve Şam, İslâm dünyasının en parlak eğitim kurumlarına sahip şehirleridir. Medreseler, camiler ve sufi hankahları kendilerine tahsis edilmiş müderris kadroları ve öğrenci burslarına sahiptir. Bu da çok canlı bir eğitim hayatının ortaya çıkmasını sağlamış, diğer İslâmî ilimler yanında tefsir de tarihinin en verimli dönemlerinden birini yaşamıştır. Adı geçen kurumlara mutlaka bir tefsir müderrisi de atanmış, derslerde ağırlıklı olarak Zemahşerî, Beyzâvî ve Begavî’nin tefsirleri okutulmuş, “Mîâd” adı verilen halka açık tefsir dersleri düzenlenmiştir. Derslerdeki canlılık telif hayatını da etkilemiş, bir yanda İbn Teymiyye ve İbn Kesîr gibi devrin velut yazarları tefsirde selefi çizgiyi inşa ederlerken diğer yanda Ebû Hayyân gibi müfessirler Zemahşerî çizgisinde müstakil tefsir telifini sürdürmüşler, Kutbeddin er-Râzî ve Bâbertî gibi âlimler ise el-Keşşâf üzerine yazdıkları şerh ve hâşiye türü eserlerle söz konusu çizgiyi derinleştirmişlerdir. Dolayısıyla Memlükler dönemi, tefsir tedris ve telif geleneğinin canlı bir şekilde sürdürüldüğü ve klasik metinler üzerinden yeni tartışma alanlarının ihdas edilerek derinleştirildiği bir döneme karşılık gelmektedir. Prof. Dr. Mesut Kaya danışmanlığında 2022 yılı Mart ayında çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans ve doktora seviyelerinde 21 katılımcı tarafından tamamlanan seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Memlükler Döneminde Medrese, Cami ve Hankahlarda Tefsir Derslerinin İcra Ediliş Biçimi, Müfredatta Yer Alan Eserler, Dersleri Veren Hocalar, Farklı Tefsir Tasavvurları ve Telif Edilen Eserlere Panoramik Bir Bakış 2. Oturum: Keşşâf Şerhçiliği ve Bunların İlk Örnekleri Olan İbnü’l-Müneyyir El-İskenderî’nin el-İntisâf’ı ve Alemüddin El-Irâkî’nin el-İnsâf’ı; Kutbedddin Er-Râzî, Ekmeleddin Bâbertî ve Veliyyüddin Ebû Zür‘a’nın Şerhleri; Zeylâî ve İbn Hacer’in Keşşâf Tahrici. 3. Oturum: İbn Hacer El-Askalânî ve Tefsir İlmine Katkıları 4. Oturum:Sehâvî ve Bikâî Arasında Kitab-ı Mukaddes’ten Nakilde Bulunmanın Meşruiyeti Tartışmaları ve Süyûtî’nin Tefsir İlmindeki Yeri

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-5: KELÂM

Hoca: Dr. Öğr. Üyesi Murat Kaş (Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi)

Sekreter: Nedim Aydın (Marmara Üniversitesi, Kelâm, Yüksek Lisans)

13.-15. yüzyıllar arasındaki zaman diliminde özellikle Şam-Mısır hattında hâkimiyet kuran Memlükler döneminde dinî düşüncenin nasıl bir seyir takip ettiği sorusu, çeşitli açılardan incelenmeyi hak etmektedir. Memlük topraklarını yoğuran düşünce, aynı zaman diliminde başta Konya, Kayseri, Sivas olmak üzere Anadolu coğrafyasından, Tebriz merkezli olarak Bağdat, Şiraz, Belh, Merv hattında hüküm süren İlhanlı topraklarından, Semerkant ekseninde Anadolu, Orta Asya ve İran coğrafyasına hâkim olan Timurlulardan, Delhi merkez olmak üzere varlığını sürdüren Delhi Sultanlığına ait topraklardan ve Mağrib hattında varlığını sürdüren Endülüs’ten beslenen kanallara sahiptir. Bu kanallar, İslam coğrafyasında üretilen düşüncenin Memlüklerin hâkimiyeti altındaki Şam-Mısır havzasına aktarılmasında önemli bir rol oynamıştır. İslam düşüncesinin on ikinci yüzyıldan sonraki seyrini, İbn Sînâcı felsefeyle karşılaşan dinî düşüncenin kendi akacağı yatağı bulma arayışı olarak görmek mümkündür. Bu açıdan bakıldığında bir taraftan Fahreddîn er-Râzî’nin (v. 606/1210) gerek İbn Sînâcı düşüncenin imalarını açığa çıkarmaya gerekse kelam ilmine felsefî bir hüviyet kazandırmaya yönelik çabaları, diğer taraftan İbn Arabî’nin (v. 638/1240) teori ve yöntem açısından meşşâî ve kelamî düşünceye yönelttiği eleştiriler, dinî düşüncenin o dönemdeki krizini aşmaya yönelik arayışları temsil etmektedir. Memlükler, söz konusu arayışların dinî düşüncenin hassasiyetleri ve duyarlılıkları açısından test edilip tartışıldığı bir süreçte tarih sahnesinde kendisine yer bulmuştur. Bu tabloda kelam düşüncesi açısından cevaplanmayı bekleyen soru, kelam ilminin, temel iddia ve kabullerini terk etmeden İbn Sînâ metafiziğinin temel kavram ve nosyonlarıyla dönüştürülüp geliştirilmesine yönelik çabanın, dayanakları, yöntemi ve tazammunları açısından dinî düşüncenin temel kodlarıyla uyumlu, meşru bir zeminden hareket edip etmediğidir. Memlükler döneminde kelam ilminin yeri, Razî sonrası Kelamî düşüncenin Memlük coğrafyasına hangi kanallardan ulaştığı ve hangi tavırların ortaya çıkmasına sebebiyet verdiği sorularına odaklanan “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür-5: Kelâm” başlıklı seminer dizisinde klasik ve çağdaş eserlere atıfta bulunulmuş, ayrıca gündemde olan bazı tartışma konuları örnek metinler üzerinden müzakere edilmiştir. 2022 yılı Mayıs ayında çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 19 katılımcı tarafından tamamlanan seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Memlükler Döneminde Kelam İlmi: Genel Çerçeve 2. Oturum: Razî Sonrası Kelamî Düşüncenin Memlük Coğrafyasında Alımlanışı 3. Oturum: Kelam vs. Usûlü’d-din 4. Oturum: Memlüklerde Kelam Tartışmaları

MEMLÜK ASRINDA ULEMÂ VE DEVLET RİCÂLİ: VEFEYÂT, TABAKÂT VE TERÂCİM

Hoca: Prof. Dr. Fatih Yahya Araz (Çukurova Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi)

Sekreter: Ahmet Enes Duman (Marmara Üniversitesi, İslâm Tarihi, Yüksek Lisans)

İslâm ilim ve kültür tarihinde biyografi yazıcılığı sahasında, telif amacı ve yöntemindeki değişikliklerle irtibatlı olarak tabakât, terâcim, vefeyât, menâkıb, fadâil, sîret, ahbâr, meşayih gibi farklı türler ortaya çıkmıştır. İslam Tarihi yazıcılığı açısından olduğu kadar İlimler Tarihi açısından da vazgeçilmez olmakla birlikte yeterince irdelenemediği ve teorik zemine taşınamadığı görülen bu biyografi literatürünün farklı sorular / meseleler çerçevesinde ancak belli bir dönem örnekleminde incelenmesi elzemdir. Öte yandan Memlükler Döneminde gerek yöneticilerin himaye ve teşvikleri gerekse halkın rağbeti sebebiyle ulemanın yanı sıra “evlâdünnâs”ın da tarih sahasında üretime yöneldiği, böylelikle İslâm tarihçiliğinin hem kemiyet hem de keyfiyet olarak öne çıktığı, aynı doğrultuda İslam biyografi literatürünün de en hacimli ve önemli eserlerinin telif ve tasnif edildiği görülmektedir. Memlükler döneminde telif edilen vefeyât, tabakât ve terâcim eserlerinin sözgelimi Bahrî Memlükler ve Burcî Memlükler şeklindeki dönemlendirme, müelliflerin mensup olduğu zümre, eserin telif gayesi, muhtevası, hacmi vb. farklı hususlardan hareketle yorumlanması sadece Memlükler dönemi tarihçiliğini değil dönemin ilmi kimliğini ve haritasını anlayabilmek açısından da hayli önemlidir. “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür” serisindeki “Tarih” seminer dizisi ile oluşan teveccüh üzerine Prof. Dr. Fatih Yahya Ayaz danışmanlığında başlatılan “Memlük Asrında Ulemâ ve Devlet Ricâli: Vefeyât, Tabakât ve Terâcim” başlıklı okuma grubunda Memlükler döneminde telif edilen eserlerden hareketle şu sorulara cevap aranmıştır: “Biyografi eserlerinin yazıldıkları dönemdeki ve günümüzdeki akademik değeri nedir, bu eserler niçin ve nasıl yazılmıştır, bu eserlere hangi sorular nasıl sorulur, buradan harekete doğru bilgi ve sağlıklı yoruma nasıl gidilir, biyografi eserlerinin kullanımında kuşatıcı bir metot geliştirmek gerekli ve mümkün müdür? vb.” Şubat-Haziran 2022 tarihleri arasında çevrimiçi olarak 8 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 36 katılımcı tarafından tamamlanan okuma grubunun oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Memlük Asrında Vefeyât, Tabakât ve Terâcim Literatürüne Giriş: İbn Hallikân (Ö. 681/1282) ve Vefeyâtü’l-A‘yân İsimli Eseri Hakkında Sunumlar 2. Oturum: Vefeyâtü’l-A‘yân’dan Seçme Metinlerin Tahlili 3. Oturum: Safedî (ö. 764/1363), Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât ve A‘yânü’l-‘Asr Hakkında Sunumlar 4. Oturum:Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât ve A‘yânü’l-‘asr’dan Seçme Metinlerin Tahlili 5. Oturum: İbn Tağrîberdî (ö. 874/1470), el-Menhelü’s-Sâfî ve ed-Delîlü’ş- Şâfî Hakkında Sunumlar 6. Oturum: el-Menhelü’s-Sâfî ve ed-Delîlü’ş-Şâfî’den Seçme Metinlerin Tahlili 7. Oturum: Sehâvî (ö. 902/1497) ve ed-Dav‘ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘ Hakkında Sunumlar 8. Oturum: ed-Dav‘ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘den Seçme Metinlerin Tahlili, Programda Ele Alınan Müellif ve Eserlerden Hareketle Genel Değerlendirme

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-7: EĞİTİM KURUMLARI

Hoca: Doç. Dr. Harun Yılmaz (Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi)

Sekreter: Hasan Erkam Çakır (Marmara Üniversitesi, Din Eğitimi, Doktora)

İslam dünyasında eğitim faaliyetlerinin başlangıcı şüphesiz Hz. Peygamber (sav) zamanına kadar götürülür. Medine’de Mescid-i Nebevî’nin hemen yanında bulunan Suffe ise ilk müstakil eğitim mekanı olarak kabul edilir. Bu bakımdan mescit İslam dünyasında ilmî faaliyetlerin en önemli merkezi olagelmiştir. Bununla birlikte IV. (X.) asırdan itibaren başta medreseler olmak üzere vakıf temelli çeşitli eğitim kurumları ortaya çıkmaya başlamış ve kısa sürede İslam coğrafyasının hemen her bölgesinde büyük bir yaygınlık kazanmıştır. Eğitim kurumlarının sayıca ve nitelik olarak büyük çeşitlilik gösterdiği ve en çok yaygınlık kazandığı dönemlerden biri Memlükler Dönemi olmuştur. Dört hafta süren bu seminer dizisinde İslam dünyasında başta medreseler olmak üzere vakıf temelli eğitim kurumlarının ortaya çıkışı, kurumsallaşma süreci ve Memlükler dönemindeki yapısına odaklanılmıştır. Bu bağlamda ilk hafta İslam eğitim kurumları ele alınmış ve araştırmacıları bekleyen kaynak türleri ve modern çalışmalar üzerinde durulmuştur. İkinci hafta eğitim kurumları, bunların kurumsal kimlikleri ve işleyişleri gibi meseleler tahlil edilmiş, üçüncü hafta ise kurumsal eğitimin ortaya çıkışı ve sonuçları hakkındaki modern tartışmalara değinilmiştir. Son hafta ise vakıf temelli eğitim kurumlarıyla birlikte İslam dünyasında ilmi hayatta ve diğer alanlarda değişen ve değişmeyen hususların neler olduğu üzerine değerlendirmelerde bulunulmuştur. 2022 yılı Kasım ayında çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 21 araştırmacının katıldığı seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: İslam Eğitim Tarihinin Kaynakları ve Modern Literatür 2. Oturum: Eğitim Kurumlarının Tanım, Tasnif ve Kurumsal Yapısı 3. Oturum: Kurumsal Eğitimin Ortaya Çıkışı Üzerine Tartışmalar 4. Oturum: Kurumsal Eğitimin Getirdikleri

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-8: SİYASET DÜŞÜNCESİ

Hoca: Doç. Dr. Özgür Kavak (Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi)

Sekreter: Abdurrahman Çavga (İstanbul Üniversitesi, İslam Hukuku, Yüksek Lisans)

Bağdat merkezli Abbasî hilâfetinin 1258 yılındaki yıkılışı sonrası ortaya çıkan yeni durum siyaset düşüncesi açısından birçok farklı açılımı beraberinde getirdi. Özellikle hilafetin yıkılışından hemen önce Mısır merkezli olarak kurulan Memlükler eliyle 1261 yılında yeniden ihya edilen hilafet kurumunun geçmişteki konumundan farklı yapısı, birçok âlimi başta hilafet meselesi olmak üzere siyasetin değişik veçhelerini ele almaya yöneltti. Yine Moğollar ve Haçlılarla süregiden savaş durumu da bu sahadaki metinlerin yönelimlerini ve dilini etkiledi. Komşu İslam devletleriyle kimi zaman sulh kimi zaman savaş şeklini alan rekabetin de tesiriyle Memlükler döneminde zengin bir siyaset düşüncesi külliyatı teşekkül etti. 4 oturumluk bu seminer dizisinde ilk olarak Memlükler dönemi siyaset düşüncesi metinlerinin çeşitliliğine ve bu dönemde tartışma konusu edilen temel meselelerin neler olduğuna dair bir çerçeve çizilmeye çalışılmış, akabinde ise siyasî-fıkhî ahkâmla ilgili iki temel tartışmaya dikkat çekilmiştir: i) Ahkâm-ı sultaniye geleneğini canlandıran hilafet-saltanat merkezli tartışmalar ve Kureyşilik meselesinden kaynaklanan siyasi meşruiyet problemleri ii) Siyaset-i şeriyye tartışmalarının siyaset düşüncesindeki yeri, bidat ve meharim düşüncesinin siyasetin tanzim ve tenkidi açısından anlamı. Dönemin farklı fıkhî eğilimlerinin siyasetle ilgili tartışmaları tetiklediği ve mevcut durumu yönlendirme kaygısının da etkisiyle birbiriyle diyalog halinde olan zengin bir literatürün ortaya çıktığı görülmektedir. Bu zengin literatürün farklı tezahürlerine ışık tutup yorumlamaya matuf olarak hoca ve katılımcıların müzakereleriyle Aralık 2022-Ocak 2023 tarihlerinde çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 48 araştırmacının katıldığı seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Memlükler Dönemi Siyaset Düşüncesine Giriş 2. Oturum: Memlükler Himayesinde Abbâsi Hilâfeti: Hilâfet-İlişkisi 3. Oturum: Memlükler Döneminin Bir Siyaset Eseri Olarak İbn Teymiyye’nin es-Siyâsetü’ş-Şer‘iyye’si 4. Oturum: Memlük Ulemâsı ve Siyaset İlişkisi

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-9: NAHİV

Hoca: Dr. Öğretim Üyesi Abdullah Bilin (Bitlis Eren Üniversitesi, İslâmi İlimler Fakültesi)

Sekreter: Hasan Basri Mert (Kırklareli Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi)

İslam kültür ve medeniyetinin gelişmesinde/şekillenmesinde hayli etkin rol oynayan Memlükler döneminde (h. 648-923 / m.1250-1517) hemen her sahada velûd âlimlerin sonrasında klasik haline gelecek olan eserler ortaya koydukları veya mevcut klasikleri ileri noktaya taşıdıkları, mekân olarak ise Kahire ve Dımaşk’ın ilmî hayatın canlılığıyla öne çıktığı gözlemlenmektedir. “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür” serisi kapsamında Dr. Öğr. Üyesi Abdullah Bilin’in danışmanlığında yürütülen “Nahiv” başlıklı dört haftalık seminer dizisi ile Memlüklerin nahiv tarihindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Seminer dizisinde ilk olarak Memlükler dönemi alimlerinin genel olarak Arap dil ilimlerine yaptıkları ciddi katkıların boyutunu görme adına dönemin/çağın ilmi hayatı genel hatları ile ele alınmış ve mezkûr bölgelerde dil ilimlerine dair yapılan çalışmalardan kısaca bahsedilmiştir. Akabinde ise geniş bir çalışma gerektiren bu katkıların nahiv ilmine bakan kısmına odaklanılmış, dönemin nahiv ilmi açısından zirve olarak değerlendirilmesini mümkün kılan hususiyetlere dikkat çekilmiş, ayrıca nahiv ilminin disiplinler arası çalışmalara özellikle tefsir alanına yaptığı katkılara temas edilmiştir. Seminer dizisinin devamında Memlük dönemi nahiv âlimlerinin temsil ettiği Mısır nahiv ekolü ve diğer ekollerle ilişkisi değerlendirildikten sonra dönemin nahiv alanında önde gelen isimlerinden bahsedilmiş, klasik nahiv eserleri üzerine inşa edilen derinlikli-kapsamlı çalışmalara dikkat çekilmiştir. Son olarak İbn Malik, Ebu Hayyân, İbn Hişam, Aynî ve Suyûtî gibi dönemin önde gelen bazı nahivcileri incelenmiş ve nahiv eğitimin yapıldığı yerler, okutulan eserler ve tartışma konuları da kısaca değerlendirilmiştir. 2023 yılı Ocak-Mart aylarında çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 11 araştırmacının katıldığı seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Memlükler İlmi Hayatının Ana Hatlarına ve Dil İlimlerine Dair Yapılan Çalışmalara Genel Bir Bakış 2. Oturum: Memlük Dönemi Nahiv Âlimlerinin Temsil Ettiği Mısır Nahiv Ekolü 3. Oturum: Memlük Dönemi Nahiv Âlimleri ve Eserleri 4. Oturum: İbn Malik, Ebu Hayyân, İbn Hişam, Aynî, Suyûtî Gibi Dönemin Önde Gelenleri

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-10: TARİH YAZICILIĞI (MAKRÎZÎ ÖRNEĞİ)

Hoca: Prof. Dr. Fatih Yahya Ayaz (Çukurova Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi)

Sekreter: Ahmet Enes Duman (Marmara Üniversitesi, İslam Tarihi, Doktora)

Memlük Devleti’nin (648-923/1250-1517) askerî ve siyasî kazanımlarını takiben bölgede ilmî muhitin de canlanması, Memlükler dönemini İslam tarihinin verimli ve parlak devirlerinden biri kılmıştır. Bu dönem diğer ilimlerin yanı sıra tarihçilik açısından da oldukça velûd geçmiş, pek çok önemli siyasî, kurumsal, mahallî tarih eserleri, şehir tarihleri, ansiklopedileri, siyer ve biyografi kitapları bu dönemde telif edilmiştir. Gerek içerik gerekse metodolojik olarak öne çıkan bu eserler kendi çağlarını da aşarak farklı dönem ve devletler üzerine çalışma yapan araştırmacılara da rehberlik teşkil etmiştir. Memlükler döneminin tarih açısından en önemli ve en üretken isimlerinden birisi de farklı konu ve tarzlarda kıymetli telifleri bulunan Takıyyüddîn Ahmed b. Alî el-Makrîzî’dir (ö. 845/1442). Çalışmaları Mısır üzerine yoğunlaşmış olsa da tarih disiplininde takip ettiği titiz yaklaşımını ve yetkinliğini ortaya koyan kalıcı eserleri Makrîzî’ye İslâm Tarihi ve Medeniyeti çalışmaları sahasında tartışılmaz bir değer ve konum kazandırmıştır. “Memlükler Döneminde İlim-Kültür Serisi” kapsamında Prof. Dr. Fatih Yahya Ayaz ile yürütülen “Tarih Yazıcılığı (Makrîzî Örneği)” başlıklı okuma grubunda özelde Makrîzî’nin hayatı ve tarihçiliği, genelde ise Memlükler dönemi tarihçiliği bizzat Makrîzî’nin telif ettiği el-Hıtatü’l-Makrîziyye, es-Sülûk, el-Mukaffa’l-kebîr, Dürerü’l-ʿukūdi’l-Ferîde, İmtâʿu’l-esmâʿgibi eserler üzerinden müzakere edilmiştir. 2023 yılı Ocak-Mart aylarında çevrimiçi olarak 7 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans, doktora ve post-doktora seviyelerinde 14 araştırmacının katıldığı seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: Makrîzî’nin (Ö. 845/1442) Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği 2-3. Oturum: el-Hıtatü’l-Makrîziyye (Sunumlar, Seçme Metinler, Müzakereler) 4-5. Oturum:es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk (Sunumlar, Seçme Metinler, Müzakereler) 6. Oturum:el-Mukaffa’l-kebîr (Sunumlar, Seçme Metinler, Müzakereler) 7. Oturum: Dürerü’l-ʿukūdi’l-Ferîde ve İmtâʿu’l-esmâ (Sunumlar, Seçme Metinler, Müzakereler)

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE İLİM VE KÜLTÜR-11: MEMLÜK HANEFİLİĞİ

Hoca: Dr. Yasir Beyatlı (Bartın Üniversitesi, İslâmi İlimler Fakültesi)

Sekreter: Osman Arabacı (İstanbul Üniversitesi, İslam Hukuku, Yüksek Lisans)

Memlükler dönemi (h. 648-923 / m.1250-1517) Hanefîlik tarihi bakımında önemli bir safhaya tekabül etmektedir. Bu dönemde Memlük coğrafyasında önemli Hanefî fakihleri yetişmiş ve günümüzde dahi fıkıh tedrisatında kullanılan temsil gücü yüksek eserler kaleme alınmıştır. “Memlükler Döneminde İlim ve Kültür” serisi kapsamında Dr. Yasir Beyatlı’nın danışmanlığında yürütülen “Memlük Hanefîliği” başlıklı dört haftalık seminer dizisi ile Hanefîliğin Memlükler safhası ele alınmıştır. Seminer dizisinde ilk olarak Memlük Hanefîliği kavramı üzerinde durulmuş ve Hanefîliğin Memlük coğrafyası olan Şam ve Mısır’da intikal süreci, bu intikalin sebepleri ve aktörleri ortaya konmuştur. Devamında Hanefîliğin Memlük coğrafyasında yayılarak temsil gücüne erişmesi, bu durumun sebepleri, Hanefîliğin Memlük idari ve ilmî yapısındaki konumu ele alınmıştır. Sonrasında bu Memlük Hanefîlerini temsil eden âlimler ve ulemâ aileleri ve akabinde Memlük Hanefîlerinin bıraktıkları ilmî miras olan literatür üzerinden Memlük Hanefîliğine genel bir bakış yapılmıştır. Dr. Yasir Beyatlı danışmanlığında 2023 yılı Mayıs-Haziran aylarında çevrimiçi olarak 4 oturumda gerçekleştirilen ve farklı üniversitelerden yüksek lisans ve doktora seviyelerinde 18 katılımcı tarafından tamamlanan seminer dizisinin oturum başlıkları şöyledir: 1. Oturum: “Memlük Hanefîliği” ne ifade ediyor? Hanefîliğin Memlük Coğrafyasına İntikali: Sebepler ve Aktörler 2. Oturum: Hanefîliğin Memlük Coğrafyasındaki İntişarı, Temsil Gücü ve Konumu 3. Oturum: Âlimler, Ulema aileleri 4. Oturum: Memlük Hanefiliğinin İlmî Mirası: Literatür